به گزارش خبرنگار گذر اقتصاد، در طول چهار دهه گذشته، صنعت خودروی ایران فراز و فرودهای بسیاری را تجربه کرده است. از سال‌های جنگ و رکود صنعتی تا دوره‌ای که رشد اقتصادی منجر به افزایش تولید شد، و سپس دوران تحریم‌های بین‌المللی که بحران شدیدی را در این صنعت ایجاد کرد. صنعت خودرو در ایران به‌عنوان یکی از صنایع استراتژیک شناخته می‌شود که نه‌تنها تأثیر اقتصادی گسترده‌ای دارد، بلکه مستقیماً بر زندگی میلیون‌ها نفر، از مصرف‌کنندگان تا کارگران کارخانه‌ها، تأثیر می‌گذارد. این صنعت همچنین نمادی از سطح توسعه صنعتی و توانایی تکنولوژیک کشور محسوب می‌شود. در همین حال، مقایسه وضعیت ایران با کشورهایی مانند چین، کره‌جنوبی، ترکیه و حتی عربستان نشان می‌دهد که چگونه سیاست‌های صحیح و سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه می‌تواند یک کشور را از مونتاژ خودروهای قدیمی به تولیدکننده برتر جهانی تبدیل کند. در این گزارش، عملکرد ۴۰ سال اخیر بازار خودروی ایران را از نظر تولید، عرضه و قیمت‌گذاری بررسی کرده و سپس با کشورهایی که در همین بازه زمانی مسیر پیشرفت را طی کرده‌اند، مقایسه می‌کنیم.
تحلیل صنعت خودروی ایران در دهه ۱۳۶۰
از اوایل دهه ۱۳۶۰، صنعت خودروی ایران درگیر بحران‌های ناشی از جنگ تحمیلی شد. بسیاری از کارخانه‌های تولیدی به‌دلیل کمبود مواد اولیه و اولویت‌یافتن صنایع نظامی، با افت تولید مواجه شدند. در این دوره، بازار خودروی کشور تحت کنترل شدید دولت قرار داشت و خودروهای موجود در بازار محدود به مدل‌هایی مانند پیکان و رنو ۵ بود که آن هم با مشکلات فراوانی در تأمین قطعات مواجه بود. تولید داخلی، در خوش‌بینانه‌ترین حالت، صرفاً برای تأمین نیازهای اساسی طراحی شده بود و واردات خودرو تقریباً به صفر رسید. از سوی دیگر، نبود یک برنامه منسجم برای نوسازی صنعت خودرو باعث شد که ایران در حالی این دهه را به پایان برساند که خودروسازان جهانی، از جمله کره‌ای‌ها، برنامه‌ریزی جدی برای گسترش تولیدات خود داشتند. کره‌جنوبی، که در همان دهه با برندهای تازه‌تأسیس خود، مانند هیوندای و کیا، کار خود را آغاز کرده بود، با حمایت دولت و سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، مسیر صنعتی‌شدن خود را به‌سرعت پیش می‌برد.
دهه ۱۳۷۰ دوره بازسازی اقتصادی و صنعت خودرو ایران
دهه ۱۳۷۰ را می‌توان دوره بازسازی اقتصادی ایران دانست. پایان جنگ تحمیلی، فرصت‌هایی برای رشد صنایع مختلف، از جمله خودروسازی، فراهم کرد. در این دوران، ایران‌خودرو و سایپا تلاش کردند با همکاری شرکت‌های خارجی، مدل‌های جدیدی را به بازار عرضه کنند. این همکاری‌ها منجر به تولید خودروهایی مانند پژو ۴۰۵ و پراید شد که تا سال‌ها به خودروهای اصلی خیابان‌های ایران تبدیل شدند. اما یک نکته مهم در این دوره، عدم سرمایه‌گذاری در بخش تحقیق و توسعه بود. در حالی که کره‌جنوبی و چین به‌سرعت در حال توسعه برندهای ملی خود بودند و روی زنجیره تأمین قطعات و تولید داخلی تمرکز داشتند، ایران همچنان به مونتاژ خودروهای خارجی وابسته بود. این وابستگی باعث شد که هرگونه تغییر در شرایط بین‌المللی، به‌طور مستقیم بر تولید داخلی تأثیر بگذارد.
دهه ۱۳۸۰ یکی از مهم‌ترین دوران‌های صنعت خودروی ایران
دهه ۱۳۸۰ را می‌توان یکی از مهم‌ترین دوران‌های صنعت خودروی ایران دانست. رشد درآمدهای نفتی و بهبود نسبی وضعیت اقتصادی، تقاضای مردم برای خرید خودرو را افزایش داد. دولت در این دوره سیاست‌هایی را در پیش گرفت که موجب رشد تولید شد و شاهد عرضه خودروهایی مانند سمند، پژو ۲۰۶ و تیبا به بازار بودیم. صادرات خودرو به کشورهای منطقه نیز افزایش یافت و ایران تلاش کرد تا جایگاه خود را در بازار خاورمیانه تثبیت کند. اما یکی از مشکلات بزرگ این دوره، ادامه سیاست‌های حمایتی دولت از خودروسازان داخلی بدون الزام آن‌ها به افزایش کیفیت و رقابت‌پذیری بود. در همین دوران، کره‌جنوبی نه‌تنها توانست سهم بازار خود را در اروپا و آمریکا افزایش دهد، بلکه با توسعه فناوری‌های جدید، در مسیر تولید خودروهای پیشرفته‌تر، از جمله مدل‌های هیبریدی و برقی، حرکت کرد. چین نیز با افزایش سرمایه‌گذاری در صنعت خودرو، به یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان جهان تبدیل شد. در حالی که ایران همچنان بر روی پلتفرم‌های قدیمی و تکنولوژی‌های محدود تمرکز داشت، خودروسازان چینی با همکاری برندهای بین‌المللی، توانستند مدل‌های به‌روزتری را به بازار عرضه کنند.
دهه ۱۳۹۰ به‌طور خاص، دوره‌ای بحرانی برای صنعت خودرو در ایران
اما دهه ۱۳۹۰ به‌طور خاص، دوره‌ای بحرانی برای صنعت خودرو در ایران بود. با بازگشت تحریم‌ها و خروج شرکت‌های خارجی از بازار ایران، خودروسازان داخلی با مشکلات شدیدی در تأمین قطعات مواجه شدند. بسیاری از خطوط تولید به‌دلیل کمبود قطعات متوقف شدند و همین مسئله منجر به کاهش تیراژ تولید شد. در این دوره، قیمت خودرو به‌شدت افزایش یافت و اختلاف بین قیمت کارخانه و بازار به یکی از معضلات اساسی اقتصاد کشور تبدیل شد. درحالی‌که دولت سعی داشت با سیاست‌های کنترلی، قیمت خودرو را مهار کند، اما نتیجه‌ای جز گسترش دلالی و ایجاد بازارهای غیررسمی نداشت. از سوی دیگر، با کاهش کیفیت خودروهای تولیدی، رضایت مصرف‌کنندگان به‌شدت کاهش یافت و انتقادات از عملکرد خودروسازان افزایش پیدا کرد.
دهه ۱۴۰۰ صنعت خودروی ایران درگیر بحران‌های مختلف
در دهه ۱۴۰۰، صنعت خودروی ایران همچنان درگیر بحران‌های مختلف است. از یک سو، مشکلات ناشی از تحریم‌ها و وابستگی به قطعات خارجی، تولید را با چالش‌های اساسی مواجه کرده و از سوی دیگر، سیاست‌های قیمتی دولت موجب افزایش نارضایتی در میان مردم شده است. افزایش قیمت خودرو در بازار آزاد، به‌قدری شدید بوده که بسیاری از خودروهای داخلی که در گذشته به‌عنوان گزینه‌ای اقتصادی شناخته می‌شدند، اکنون به کالایی لوکس تبدیل شده‌اند. در همین حال، کشورهای دیگر، از جمله چین، کره‌جنوبی و ترکیه، سرمایه‌گذاری‌های کلانی روی توسعه فناوری‌های جدید انجام داده‌اند. چین با تکیه بر فناوری‌های مدرن، به بزرگ‌ترین صادرکننده خودروی جهان تبدیل شده است. کره‌جنوبی در زمینه تولید خودروهای الکتریکی و خودران پیشرو است و ترکیه نیز نخستین برند خودروی ملی خود را معرفی کرده است. در مقابل، ایران همچنان با چالش‌های مدیریتی، نبود سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و عدم رقابت‌پذیری در بازار جهانی مواجه است.
صنعت خودروی ایران در مقایسه با کشورهای دیگر
در مقایسه با کشورهای دیگر، صنعت خودروی ایران به‌شدت تحت تأثیر تصمیمات دولتی بوده و سیاست‌های ناکارآمد باعث شده که این صنعت نتواند به‌درستی مسیر رشد را طی کند. درحالی‌که شرکت‌های کره‌ای و چینی با جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی و تمرکز بر نوآوری، توانسته‌اند سهم بالایی از بازارهای بین‌المللی را به دست آورند، ایران همچنان گرفتار مشکلاتی مانند قیمت‌گذاری دستوری، عدم رقابت‌پذیری و کیفیت پایین تولیدات است. حتی عربستان، که تا همین اواخر به‌طور کامل وابسته به واردات خودرو بود، اکنون برنامه‌هایی برای سرمایه‌گذاری در تولید خودروهای برقی دارد.
یکی دیگر از مسائل کلیدی نقش پررنگ دولت در صنعت خودروی ایران است. برخلاف کشورهای دیگر مانند کره‌جنوبی و چین که سیاست‌های حمایتی اولیه در جهت توانمندسازی خودروسازان طراحی شده بود و در ادامه مسیر، دولت‌ها از نقش اجرایی فاصله گرفتند، در ایران، خودروسازی همچنان وابسته به حمایت‌های دولتی است. این مسئله باعث شده که نه‌تنها رقابت‌پذیری کاهش یابد، بلکه خودروسازان انگیزه‌ای برای بهبود کیفیت و نوآوری نداشته باشند.
یکی دیگر از چالش‌های اساسی بازار خودروی ایران، نقش انحصار در تضعیف رقابت‌پذیری و تأثیر آن بر مصرف‌کنندگان یعنی انحصار دو خودروساز اصلی (ایران‌خودرو و سایپا) است. در حالی که در کشورهای دیگر، حضور چندین برند و ورود سرمایه‌گذاران خارجی باعث افزایش کیفیت و کاهش قیمت تمام‌شده خودرو شده است، در ایران به‌دلیل انحصار، قیمت‌گذاری غیررقابتی و کیفیت پایین خودروها به یک معضل تبدیل شده است.
یکی از مهم‌ترین عوامل پیشرفت صنعت خودرو در کشورهای توسعه‌یافته، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه است(سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه (R&D) و فناوری‌های نوین). کره‌جنوبی و چین سالانه میلیاردها دلار برای توسعه فناوری‌های جدید هزینه می‌کنند، درحالی‌که ایران در این زمینه سرمایه‌گذاری بسیار محدودی داشته است. نبود بودجه کافی برای تحقیق و توسعه باعث شده که خودروسازان داخلی همچنان از پلتفرم‌های قدیمی و فناوری‌های منسوخ استفاده کنند، درحالی‌که در جهان، خودروهای برقی، هیبریدی و خودران در حال تبدیل‌شدن به استانداردهای جدید هستند.
یکی از دلایل اصلی وابستگی خودروسازان ایرانی به خارج از کشور وضعیت صنعت قطعه‌سازی و تأثیر آن بر تولید داخلی در واقع از آن می توان به عنوان ضعف صنعت قطعه‌سازی داخلی یادکرد. در حالی که چین و کره‌جنوبی توانسته‌اند بخش عمده‌ای از قطعات موردنیاز خود را در داخل تأمین کنند، ایران همچنان به واردات قطعات کلیدی متکی است. این مسئله باعث شده که با هر موج تحریمی، تولید داخلی مختل شود.
اثرات اقتصادی و اجتماعی قیمت‌گذاری دستوری خودرو در ایران، قیمت‌گذاری دستوری خودرو باعث ایجاد رانت و سوداگری شده است. درحالی‌که هدف دولت از این سیاست، کنترل قیمت‌ها و حمایت از مصرف‌کننده است، در عمل، به‌دلیل اختلاف زیاد بین قیمت کارخانه و بازار، دلالی گسترده‌ای شکل گرفته که به نفع مصرف‌کنندگان واقعی نیست.
یکی از دیگر عوامل مهم بررسی تأثیر تحریم‌ها بر صنعت خودروی ایران که به‌شدت بر صنعت خودروی ایران تأثیر گذاشته، تحریم‌های بین‌المللی است. درحالی‌که چین و کره‌جنوبی با تعاملات گسترده جهانی، توانسته‌اند بازارهای صادراتی خود را گسترش دهند، ایران به‌دلیل تحریم‌ها نه‌تنها از تکنولوژی‌های جدید عقب مانده، بلکه امکان ورود به بازارهای بین‌المللی را نیز از دست داده است. تحلیل دقیق اثرات تحریم‌ها و سناریوهای مختلف برای کاهش تأثیر آن‌ها، می‌تواند به فهم بهتر وضعیت صنعت خودرو در ایران کمک کند.
در حالی که کشورهایی مانند چین و کره‌جنوبی سالانه میلیون‌ها خودرو صادر می‌کنند و بازارهای جهانی را در اختیار گرفته‌اند، ایران در مقایسه با رقبا به‌دلیل کیفیت پایین و نبود رقابت‌پذیری، سهم بسیار ناچیزی در بازارهای جهانی دارد. تأثیرات زیست‌محیطی صنعت خودروی ایران با تولید بنزین بی کیفیت مسیری مخالف روند جهانی کاهش آلایندگی دارد.در حالی که کشورهای پیشرفته به سمت تولید خودروهای الکتریکی و هیبریدی حرکت کرده‌اند، ایران همچنان به تولید خودروهای پرمصرف وآلاینده ادامه می‌دهد.
در پایان، می‌توان سناریوهای مختلفی را برای آینده صنعت خودروی ایران مطرح کرد. برای خروج از این بحران، لازم است سیاست‌های کلان صنعت خودرو تغییر کند مانند، حذف قیمت‌گذاری دستوری، ایجاد فضای رقابتی، افزایش سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، کاهش وابستگی به قطعات وارداتی و همکاری با شرکت‌های بین‌المللی، اصلاحات اساسی در سیاست‌های دولت، آزادسازی بازار باشند. مقایسه این سناریوها با تجربه کشورهای دیگر می‌تواند یک چشم‌انداز واقع‌بینانه از مسیر آینده ارائه دهد.
